جنبش جنگل

جنبش جنگل یا نهضت جنگل یا قیام جنگل، جنبشی سیاسی همراه با مبارزة مسلحانه در ایران بود که از سال 1293 خورشیدی به رهبری میرزا کوچک خان جنگلی به مبارزة مسلحانه بر ضد ارتش خارجی داخل خاک ایران و  بریگاد قزاق، که زیر دست افسران روسی تعلیم و تربیت شده بودند، پرداخت. میرزا و یارانش نشریه ای را به نام جنگل منتشر می نمودند که در مجموع در سه دوره مجزای انتشارش مشتمل بر 39 شماره شد. آنچه روشن است تعدادی زیادی از انقلابی های جنگل در درگیریهای مسلحانه با لشکرهای انگلیس، روسیه و ارتش سلطنتی قاجار کشته شدند.

جنگ جهانی اول و پادرمیانی انگلیس و روسیه تزاری در آن  و ناتوانی شدید حکومت مرکزی ایران در اثر فقدان حمایتهای خارجی، فضای سیاسی و اجتماعی آماده ای برای ایجاد و رشد حرکتهای مردمی به وجود آورد.

در این فضای آماده، جنبش جنگل در شهریور 1293 خورشیدی (1914 میلادی) شکل گرفت و در مدتی کوتاه نه تنها در گیلان، بلکه در اکثر نقاط ایران با استقبال مردم روبرو شد. و روز به روز بر توان نظامی خود افزود، به طوری که به خطری جدی برای سیاست استعماری انگلیس در منطقه تبدیل شد.

میرزا کوچک خان، یکی از مبارزان دوران مشروطیت در رأس گروهی از آزادیخواهان  در گیلان علیه قوای تزاری برپا خاست و سپس موازی با شرایط مساعد و یا نامساعد روز گاه بصورت انقلابی و زمانی بحال تسلیم و عقب نشینی در جنگل و اطراف رشت مستقر گردید.

هنگامی که انگلیسی ها مجبور به عقب نشینی از قفقاز شدند و ارتش سرخ صحنه قفقاز را از قوای خارجی و نیروهای ارتجاعی داخلی پاک کرد، میرزا کوچک خان با کمک حزب کمونیست ایران (دهه 1920) و توده های مردم که از پیروزی های انقلاب اکتبر روسیه به جنبش آمده بودند، به رشت وارد شد. در این حکومت، کمونیست ها، جنگلی ها، احسان الله خان و خالوقربان که نماینده قشرهای گوناگون اجتماعی بودند، شرکت داشتند.

در 22 ژوئن همین سال کنگره اول حزب کمونیست ایران در بندر انزلی تشکیل و برنامه حزب را مبنی بر اخراج انگلیسیها از ایران، واژگون کردن رژیم سلطنتی و فئودالی و مصادره و تقسیم بلاعوض املاک مالکان بزرگ، تصویب و کمیته مرکزی خود را انتخاب کرد.

دیری نپایید که در رهبری جنبش جنگل اختلاف بروز کرد. میرزا کوچک خان، حکومت انقلابی را ترک کرد و به جنگل عقب نشست و حکومت جدید به ریاست احسان الله خان تشکیل گردید. این انشعاب و اختلاف ضربت سختی به جنبش انقلابی گیلان زد.

در این موقع قوای دولتی با کمک نیروهای نظامی انگلیس حمله بزرگی علیه نیروهای مسلح انقلابی که تا نزدیک قزوین پیش آمده بودند، آغاز کردند و آنها را تا بندر انزلی عقب نشاندند.

دلیری و شهامت مبارزان و کمک انقلابیون قفقاز توانست مهاجمان را به عقب راند. شهر رشت بار دیگر به دست انقلابیون افتاد. حیدر عمواوغلی بدان سامان شتافت تا بکار سرو سامان دهد. اما اختلاف ریشه دار از یک طرف و تحریکات حکومت قوام و انگلیس ها از طرف دیگر کار را به آنجا رساند که میرزا کوچک خان عده ای از سران نامدار کمونیست را برای مذاکره به جنگل دعوت و آنها را غافلگیر کرده، به قتل رساند و به این ترتیب زمینه پیروزی قوای دولتی فراهم گردید.

حکومت انقلابی گیلان از پای درآمد و دیری نپائید که نیروهای میرزاکوچک خان به تحلیل رفت و خود او هنگام فرار در نوامبر  1921 (آبان 1300 خورشیدی) مرد. و شکست انقلاب گیلان نیروهای ملی را پراکنده کرد. 

به قلم

 محرم سعیدی